Ein leiande matematikar kom ein gong på at han skulle skriva opp alle matematiske prov i ei bok. Kvar krok og krik av faget skulle saumfarast, alle teorem skulle kodifiserast, og inn i boka skulle dei. Han fekk fagfellane sine med seg på dette, dei sette i gong, og langt om lenge og med ekstraordinær innsats kom dei så langt at dei kunne få boka i trykken. Og etter nokre veker kom ho frå forlaget, fiks ferdig.

Då matematikarane var samla for å nyta resultatet av innsatsen sin – sitja og sjå på det, nippa til god vin, eta kanapear, la praten gå seg i mellom medan den blå kvelden senka seg – kom ein liten gut gåande. Han fekk auga på den fine boka, og lurte på kva som stod i henne.

– Med hjelp av denne boka kan du finna svar på alle spursmål som det går å svara ja eller nei på, svara matematikarane.

– Er det sant? Går det verkeleg an å finna svaret på alle slike spursmål med denne boka?, spurde guten.

Praten rundt bordet stilna, ettertanken senka seg over matematikarlyden. Dette var jo eit spursmål som det skulle gå an å svara ja eller nei på, og derfor måtte det ha ein plass i boka. Den gode stemninga fordampa, stjernehimmelen som var ved å koma fram over land og hav gjekk frå å skapa fred og harmoni i matematikarsinna til å vera eit svakt, uoversiktleg men sakleg skin over ufullkomenheita i arbeidet deira. Boka var altså ikkje ferdig likevel. Det var eit spursmål til som måtte inn, endå meir som måtte svarast på! Bistre til sinns reiste dei heim kvar til seg og tok fatt på den nye oppgåva.

Og verre skulle det verta, for dei skyna fort at så snart den nye boka var komen or trykkeriet, ville guten kunna stilla det same spursmålet om den nye boka, og så ville det vera på an igjen, i ein evig runddans, som ville gå i alle fall så lenge som det fantest matematikarar og småborn.

Matematikarane skyna at her måtte det seriøs reknekraft til. Dei tok til å byggja ei datamaskin som kunne stø dei i arbeidet deira. Dei arbeidde dag og natt med å byggja denne maskina, piska fram av spurmålet som den vesle guten som til ei kvar tid gnog i sinnet deira. Det vart fort til den største datamaskina verda hadde sett.

Det enkle spursmålet til den vesle guten var noko dei aller fleste rundt på kloden kunne forstå, uansett kva politisk farge, religion, kjønn eller alder dei hadde. Og uansett om dei stødde eller var kritiske til akademia, politikarar, ingeniørar, besserwissarar og så vidare, vart dei samde om at det ville vera kjekt om det fantest ei bok der ein kunne slå opp og finna svaret på alle spørmål som det gjekk å svara ja eller nei på.

Så dei stødde opp om innsatsen til matematikarane, og den store datamaskina vart fort til det største byggjeprosjektet på kloden. Ho trekte til seg all verdas ressursar, ho bidrog til store øydeleggjingar – og det vart naudturvande å gå til stader utanom kloden vår for å finna meir materialar til henne.

Snart for romskip i skytteltrafikk mellom planetane med materiale til maskina, og det vart funne måtar å temja sola sine krefter og å kasta dei inn i strevet med å finna svar på det store Spursmålet. Men det stogga ikkje der: Romskipsflåtane vaks i omfang, dei tok til å vitja andre solsystem, dei organiserte etter kvart heile galaksa vår inn i kalkulasjonane til den store maskina – og langt om lenge kom også andre galaksar inn i systemet hennar.

Matematikarane byrja etter kvart å kjenna at dei nærma seg svaret på Spursmålet, som nå vart sett på som så viktig at folk var viljuge til å setja livet sitt inn på å finna det. Trådane av logikk som gjekk gjennom universet byrja trekka det saman til ein stadig mindre omkrets, alt for å auka effektiviteten i utrekningane. Logikktrådane vart tettare og tettare, dei gjorde det rett og slett så uleveleg at folk, og matematikarane med dei, døydde ut. Men maskina heldt utrøytteleg fram med å organisera all materie for å finna svaret på det store Spursmålet.

Men nå som alle matematikarar, alle småborn, alle andre, alle planetar, stjerner og galaksar var trukne saman i eit einaste stort heile, var også Spursmålet noko som gjennomsjela heile maskina og dermed heile det universet som Maskina hadde underlagt seg:

Finst eg?

Til slutt fanst det berre ein einaste liten partikkel som mangla på at absolutt alt var organisert og regimentert til å gi svaret på Spursmålet. Med ei siste kraftanstrenging fekk maskina tak i partikkelen, og la han inn i det store Systemet sitt.

Og alt vart til Lys.

Eg har eit stort prosjekt gåande, og det er å lesa meg opp på og å vera orientert om saker og fag som eg synest ein bør vita litt om for å vera eit dana menneske i vår tid. Som del i dette har eg sett på kva som står på dei forskjellige universiteta sine pensa, skaffa meg ein god del lærebøker, og lagt i veg. Tanken er å starta med det heilt grunnleggjande, og så å halda fram til eg har eit visst overblikk. Fysikk og kjemi har eg vore innom tidlegare, men vidare har me biologi og økologi, psykologi og sosialpsykologi, historie, antropologi, sosiologi, geologi og fysisk geografi, makroøkonomi og statsvitskap, og eg har vore innom dei alle.

I denne vellinga hadde eg venta gjekk an å laga ein veg frå noko som er heilt grunnleggjande til neste nivå. Dette heldt også stikk, langt på veg, men då eg skulle gå frå sosialpsykologi til antropologi og sosiologi var det bom stopp, gitt. Lærebokforfattarane Thomas Hylland Eriksen og Anthony Giddens ignorerte psykologien fullstendig. Medan til dømes sosialpsykologane som hadde skrive den boka eg las gjorde greie for grensene til mellom anna sosiologi og antropologi, og mikroøkonomane og til dels statsvitarane hadde teke til seg resultat frå psykologien, så lest antropologi- og sosiologibøkene som om dei ikkje kjende til psykologifaget. Sjølv om desse faga handlar om summane av alle handlingane til menneska dei omfattar, så ser det ikkje ut til at dei som steller med desse faga synest at psykologisk kunnskap om einskildmenneske og menneske i grupper er relevant for det dei driv med. (Her må eg ta eit atterhald om at eg har ikkje lese all verden av sosiologi og antropologi. Men eg vil jo tru at desse grunnbøkene, som skal gjera det lettare for lesarane å lesa meir djuptpløyande stoff seinare, er nokonlunde representative for kva fagpersonane meiner er viktig å vita noko om innan faga deira. Seinare har eg sett at sosiologane på Universitetet i Oslo, som ikkje brukar lærebok men har ein artikkel- og kapitelsalat til pensum i introduksjonskurset, har eit slagord om at faget deira handlar om “mennesket i samfunnet og samfunnet i mennesket”, og det let betre i mine øyrer.)

Å døma etter lærebøkene mine i antropologi og sosiologi, så er det klassikarar som gjeld som utgangspunkt for tenkinga i faga. Max Weber, Karl Marx, Emile Durckheim, Robert Merton, Talcott Parsons, Bronislaw Malinowski, Alfred Radcliffe-Brown, … . Eg må medgje at medan eg fann mykje som var interessant og tankevekkande i psykologibøkene, så var teoriane til desse klassikarane ikkje noko som fenga hjå meg. Er har lite eller ikkje talent for dei, eg synest det dei skriv er uklårt og uhandgripeleg, og det er eit slit å prøva å begripa tankane deira. Og pedagogikken i lærebøkene – som ser ut til oftast å ta utgangspunkt i teoretiske retningar frå 1800-talet, og så å referera til korleis desse har vorte kvista og om-/påbygde oppigjennom åra – synest eg er merkeleg og kjedeleg.

Men eg trur eg skjønar at det er mange teoretiske retningar knytte til desse to faga, antropologi og sosiologi, og at det pågår debattar om dei mellom dei som er interesserte. Andre kan det vera tenker som i kvantemekanikken: Du treng ikkje “skjøna” kvantemekanikk for å kunna bruka han. Du har mest igjen for å halda kjeft og rekna på likningane.

Eg har vore sakshandsamar i NAV si førstelinje i mange år. Ei av gledene dette arbeidet fører med seg er å oppleva at folk kjem inn på kontoret ditt med mange spørsmål og mykje usikkerheit om kva framtida vil bringa, og at dei så går og er ved godt mot. Det som skjer i slike tilfelle er at dei har fått NAV sitt regelverk forlart for seg, og at eg har presentert dei for kva slag muligheter NAV-systemet byr på. Vi har diskutert kva som bør gjerast for at dei skal koma seg inn i arbeidslivet att, vi har lagt ein plan for korleis vi skal gå fram, planen er skriftleggjort og signert med blått blekk på kvitt papir. Så det som før var eit ugjennomtrengeleg morass av usikkerhet har fått ein struktur, det opnar seg i gjennom regelverket til NAV klåre valmuligheiter, og vi har lagt ein plan med utgangspunkt i desse. Så når mine brukarar forlet kontoret, har dei fått klårleik i kva framtida vil bringa, og dette hjelper på humøret, både for meg som sakshandsamar, og for dei som er brukarar som slit med helsemessige begrensingar.

NAV-regelverket gjer det altså råd å gjera rasjonelle val, og det ligg eit visst velvære i å oppdaga og å bruka det.

Dette velværet har ikkje så mykje å gjera med at regelverket er vist eller gale, eller, med litt andre ord, kvalitativt godt eller dårleg.

Det er heller overgangen frå ein uoversiktleg til ein oversiktleg situasjon som får velværet fram. Det kan godt tenkast at det kan lagast andre regelverk som er betre for både samfunn og brukarar. I dag er det eit prinsipp at folk skal få tiltak som raskast råd fører dei inn i lønna arbeid. Det ville kanskje vore betre om dei fekk dei tiltaka som var samfunnsøkonomisk mest lønsame. Det er heller ikkje slik at det følgjer berre glede med regelverket, som mange vil vera klåre over. Når ein kar som har fått lastebilkurs, avdi han ikkje lenger kan gjera vanleg fysisk arbeid, oppdagar at han ikkje får ADR-kurs for å køyra fårleg gods i tillegg, har eg ved fleire høve oppdaga at regelverk går over frå å vera ei glede til å vera noko herk, og at eg som person vert halden ansvarleg for miseren.

Rasjonelle val har tradisjonelt vore litt av ein bærebjelke i økonomifaga, og er også, om eg skal døma etter bøkene mine, mykje brukt i dei samfunnsvitskaplege -logiane. Og, med støtte i mine erfaringar som NAV-sakshandsamar, må eg seie at det ser ut til å ha mykje for seg, dette: Det er både forståeleg at rasjonelle val er med mellom teoriane, og at det er freistande for samfunnsvitarane å velja ein teori frå det utvalet dei har til rådvelde når dei sjølve skal byrja å praktisera. Sjølv om regelverket/teorien ikkje er fullkome, ligg det ein nytte og eit velvære i at det i det heile teke finst. Det er også forståeleg for meg om folk som er aktive innan desse faga forsvarar teoriane dei har vald seg, og lappar på dei dersom røynda tilseier det, heller enn å forkasta dei.

Nå trur eg det er lurt av meg å avslutta denne skrivinga. Eller skal eg halda fram?

I så fall må det bli med noko om kva nytte dei som steller med samfunnsvitskap kan ha av å ha greie på psykologi og støttefaga til psykologien.

Eit nokså direkte eksempel her er sosialpsykologien sin kunnskap om dynamikken mellom inngrupper og utgrupper, som for eksempel dynamikken mellom etnisk norske og innvandrarar. For at stereotype oppfatningar om utgruppa skal endra seg, krevst det at dei i inngruppa har kontakt med dei i utgruppa i timesvis om dagen i fleire månader. Det er det råd å få til i skular og på arbeidsplassar. Her kjem også biologien, eller rettare nevrologisk kunnskap inn: Kor fort dette går kjem an på fleksibiliteten som nervefibrane i hjernane til dei to gruppene har. Unge hjernar er meir fleksible enn gamle, så der ungar vil endra stereotype oppfatningar på nokre veker, treng gamlingane månadsvis. Noko av dei same tidsdimensjonane finn ein ellers antakeleg att i kor lang tid det tek å endra sjølvbiletet etter at ein til dømes har blitt arbeidsledig.

Eit anna døme på at psykologi kan føra med seg store endringar er at hemmelege organisasjonar, som visse etterretningstenester i austlege og vestlege land, nyttar seg av psykologi – påverkning av einskildpersonar med leiande posisjonar, i rekruttering med meir – til å skapa motivasjon i retning omveltningar i heile land.

Men dette er berre døme.

Sånn reint alminneleg vil eg tru at samfunnsvitarane kan tena på å vita kva som går føre seg i hovudet til folk. Det kan gjera det lettare for dei å forstå samfunnet, men også gjera det lettare for dei å forstå seg sjølve. Er det psykologiske og genetiske faktorar bak verdiane folk som studerer samfunnet har med seg eller dannar seg i samband med faga? Korleis er hjernen konstruert, kva er det for gods der inne som kan puffa og dra det fagfolk og alle oss andre måtte sjå og høyra på ein slik måte at slutningane vert upresise? Og så vidare.

Men lengre inn i desse fagfelta vågar eg meg ikkje. Om nokon skulle bry seg, ligg eg vel an til å verta seriøst kvista allereie, tenker eg.

Eg har ofte lagt merke til, at dersom eg, på eit spørsmål der eg ikkje har peiling på svaret, svarar skråsikkert og gjerne med eit tal, så kan eg nokre gonger få spørsmålsstillaren til å verta einig med meg om at eg har rett, sjølv om eg tek feil.

Denne presise observasjonen nyttar eg i mitt stille sinn i all slags samanhangar der presise svar er tingen.

Far min var byggmeister.

Då eg var liten, var eg ofte med han rundt på byggeplassane, og opplevde (følgde med rundt, tok til meg lukta av kaffi på termos i matpausene, praten som gjekk og kallenamna – og luktene av materiala, dei fårlege høgdene, reisverka som kom opp og vart ifylde med isolasjon og påkledde med panel og så vidare) det sosiale livet i arbeidslaga hans.

Seinare, etter at eg hadde byrja på skulen, hadde eg ofte sumarjobb i bedrifta, og lærte sjølv å slå i spikar, setja opp stolpen i reisverk, fella ut plass til vindauge, banka på plass sutak og yttervegger, og så bortetter.

Eg vart kanskje eit slags assosiert medlem i fellesskapen, og kunne følgja med på den litt filosofiske tagnaden i byrjinga av matpausene, utpakkinga av matskivene frå matpapiret, skjenking av kaffi frå termosen og opp i koppane som ellers var påskrudde som lok på termosen. Og samtalen om faglege ting, om vidare planar for arbeidet med bygget – og praten som gjekk, kallenamna dei hadde på kvarandre, vitsane, kommentarar til kvarandre sine særtrekk, historier frå tidlegare bygg og om tidlegare byggherrar.

I arbeidslaga kjende alle til arbeidsoppgåvene sine. I tillegg til at kvar einskild skøytte sitt eige arbeid, følgde dei med på kva dei andre gjorde, og hjelpte til. Denne gjensidige assistansen gjekk nærast på autopilot – når ein kar sette kursen mot den eine enden av ein tung bjelke, ville ein eller fleire av dei andre leggja merke til dette, og setja kursen mot den andre enden av bjelken for å vera med på å løfta. Når bjelken var på plass, ville han venda attende til sitt eige arbeid att, og seinare kanskje ikkje hugsa at han hadde vore med på løftet, om du skulle spørja.

Denne intuitive kjennskapen til kvarandre, og til det kvardagslege arbeidet, strekte seg ut over den konkrete arbeidsplassen, den var noko som kjenneteikna heile den sosiale omgangskretsen til far og arbeidsgjengen i firmaet hans.

Frå oppveksten sin i ei lita jordbruksbygd hadde far ein kompis som hjå han og alle andre gjekk under kallenamnet Berdines.

Ein dag sat eg på med far i bilen hans mellom Ytrebygda, der me budde, og Indrebygda, som var sjølve tettstaden i kommunen. Me tok att Berdines, som sykla same vegen.

Far lyfte handa for å tuta litt med bilhornet på Berdines, som altså hadde ryggen til oss og som heller ikkje læst fylgja med på trafikken rundt seg. Men før handa hans trefte hornet, skvatt Berdines til.

Så Berdines hadde altså kjent att lyden av far sin Morris, og utan vidare skjøna at far var ein som ville finna på å tuta på han eller noko i den dur.

Då eg gjorde far merksam på dette, vart han oppglødd, og gav seg til å snakka om Berdines. Han hadde så mange tankar og ting som han kunne seia om den andre at han nærast bobla over, det var ikkje plass i munnen hans til alt, det heile vart til usamanhangande bobling og glede.

I tillegg til alt anna som kan prega praten i godt lag, hadde folk i kretsen til vår familie og slekt noko dei kalla hørjer. Hørjene var ikkje vitsar, det var ikkje kommentarar til ting som hadde skjedd, det var ikkje informasjon om tilstanden i familien/slekta/firmaet eller slikt. Dei var beskrivingar av situasjonar og hendingar som kunne bidra til å beskriva og utdjupa kjennskapen kvar og ein hadde og delte om andre i kretsen og andre sambygdingar.

Det er vanskeleg for meg å ta att det konkrete innhaldet i hørjene, for eg flytte frå bygda i ganske ung alder for å få ei utdanning. Dermed mista eg den inngående kjennskapen til dei ulike personlegdomane – Kille, Samel, Leiten og mange fleire – som eg trong for at hørjene skulle tena til å utdjupa min eigen kjennskap til desse. Tillike mista eg den felleskjennskapen til arbeid og daglegliv som du får i ei lita bygd når du har same kvardag som alle andre.

Denne felleskjennskapen gjorde naturlegvis samtalen og samhavet mellom folk svært knapp. Eit ord, ein kommentar kunne innehalda mange, mange overlagra meiningar og assosiasjonar, han kunne stempla deg som påliteleg eller upåliteleg, han kunne bidra til andre sine hørjer om deg, og han kunne følgja deg gjennom heile livet.

For å verta ein verdig deltakar i trafikken med hørjer som flaut gjennom bygda var det ikkje nok å bu der til atten års alder. Eg måtte ha budd der til eg var førti-femti år, og hatt eit yrke i bygda som alle andre hadde god kjennskap til, som bonde, tømrar, handverkar, eller kanskje fabrikkarbeidar. Eg måtte ha vorte etablert der, med min personlegdom vel kjent og delt mellom alle sambygdingane. Det vart eg aldri.

Dette er nok ein annan vinkel på det velkjende «bygdedyret» som får unge menneske til å forlata heimstaden for å søka til større miljø. Unge folk si tid er fyld med utdanning, tv, musikk, internettflimmer, kulturstøy, og tida og roa det tek å verta kjend med sambygdingane, arbeidslaget, slektningane deira over ein periode på tjue til førti år, den er der ganske enkelt ikkje. Så dei kjenner seg heller overvaka, innestengd i noko dei ikkje fullt ut forstår, og dei kjenner seg logisk nok friare når dei kjem seg heimanfrå.

Og dermed går dei glipp av slikt som å vera boblande fyld av gleda over å kjenna Berdines.

(etter Barry Commoner, Gro Harlem Brundtland, Lenin og David Attenborough)

1. Alt heng saman med alt. Det finst berre ei økosfære for alt levande, og det som angår ein av organismane der angår også alle andre.
2. Alt må enda opp ein stad. Det finst ikkje “avfall” i naturen, og det finst ikkje noko “vekk” der ting kan kastast.
3. Naturen veit best. Menneska har skapt teknologien for å betra naturen, men teknologiske endringar i naturlege system er mest sannsynleg skadelege for systema.
4. Det finst ingen gratis lunsj. Overutnytting av naturen vil nødvendigvis føre med seg omvandling av ressursar frå brukelege til ubrukelege former.

Den som trur på uendeleg vekst er anten ein galning eller ein økonom.

Vel attende frå påska med følgjande utsikt frå hyttevinduet, fanga av kameraet:

og eit dikt av Kolbein Falkeid å sitera uten vidare kommentarar:

LENGTER DU ETTER NOE
måtte det være ei snøvidde
som gnir hele fjeset sitt
inn med soloppgang og dagslys.

Rolf Jacobsen skreiv at (1)

Hvis du kommer langt nok ut
får du se solen bare som en gnist
i et sluknende bål
hvis du kommer langt nok ut.

Så langt ut har vi kome, sjå berre dette bildet (klikk for å forstørra) av sola (i midten), jorda (somewhere around here …) og Jupiter (2):

Og kjem vi enda lengre ut, kan vi sjå slikt som dette – restane av ei stjerne som har eksplodert, og laga ei støvsky rundt seg. Rart å tenka på: Vi – du, eg, kvalen, olja, heroinen, klorofyllet, granitt, pappvin, bussane til Lualalambo, N’Kangsamba og Calabar (3) … – er slikt stjernestøv, restar etter eksplosjonar som denne (4) for mange milliardar år sidan.

Stjerneeksplosjonen skaper ei smørje av grunnstoff – mellom anna, tunge, kompliserte kjernar til grunnstoff som ikkje rakk å bli slegne sund att, av di dei hasta alt for fort bort frå alt som kunne skada dei. Derfor har vi mellom anna uran og plutonium – grunnstoff med så mykje av stjerneenergien igjen i seg at dei kan gjera himmelen mørk av slagg, kasta vinter over oss, gje oss vanskapte born, brenna så skinn og kjøt fell frå krania våre.

Men i dette kan det vera små samanhangar – for når elementærpartiklar rører ved kvarandre, minnest dei berøringa (5).

Og når vi kjem endå lengre ut, lengre ut enn der vi kan sjå galaksa som ein vasspreiar ute av kontroll, så langt ute at vi kjem inn i regionar vi i dag berre kan ana som dimme prikkar frå 13 milliardar år attende, når vi nærmar oss den store smellen, the big bang: Rørte ikkje då alt ved alt? Var det ikkje slik (6):

Alt henger sammen med alt

————————————————————-

(1) Rolf Jacobsen: Pusteøvelse, frå diktsamlinga ved same namn, 1975.

(2) http://physics.stackexchange.com/questions/45898/view-of-the-sun-from-voyager-1

(3) Syner til eit dikt av Rolf Jacobsen: Bussene lengter hjem, frå samlinga Sommeren i gresset, 1956. Sjå t.d. http://www.its-learning.com/content/ebok/www.ebok.no/itsolutions/html/7483___bussene_lengter_hjem__.html.

(4) http://en.wikipedia.org/wiki/Supernova#mediaviewer/File:Keplers_supernova.jpg

(5) http://en.wikipedia.org/wiki/EPR_paradox

(6) Sitat etter Gro Harlem Brundtland. Det er mange referansar til dette, men sjå også denne: http://no.wikiquote.org/wiki/Diskusjon:Gro_Harlem_Brundtland

Eg står opp med sola, og klokka tolv er eg heilt oppe.

Lyset var godt for oss då vi var der oppe
i mildt vatn, krusa av bris,
men vi søkk.
Vinglar frå side til side nedover
dultar i kvarandre
kjenner kva vi er:
surstoff, kvelstoff, kolstoff, vasstoff …
og så vidare: Du kjenner oss,
alminnelige som vi er.

I mørkt uleveleg vatn
er vi no på veg ned
til vi landar stilt
på kvarandre,
dyngjer oss på kvarandre,
tyngjer kvarandre,
sementerer kvarandre,
vert til eitt.

Eitt vert vi også av varmen
som kjem sigande på oss
etterkvart som åra går
millionar av år,
med spreidde knekk av jordskjelv.
Det heiter ikkje vi lengre,
det heiter eg.

Og eg vert stukken,
av ein mygg!
Som drikk blodet mitt!
Som syg meg opp gjennom snabelen sin!
Som sender meg susande,
brennande av stad og til værs – svevande!
Ein gass, utblanda i luft!
Overalt – eg har deg nå!

I will be back!

+++

I am back

med dei harde tankane
kald logikk
kunnskap
om at vi var plankton
som sokk til botnar gjennom anaerobt vatn
i eit innlandshav
og vart neddyngde til varme djup
der vårt feitt vart til eitt – olje!
Som vert tappa ut og brent

til CO2

bakrus.